Paul op den Brouw, NOST Tokyo
Rob Stroeks, NOST Tokyo
Origineel gepubliceerd op de site van Agentschap NL.
Samenvatting
De term functional foods is uitgevonden in Japan. Zij werden midden jaren negentig een specifieke categorie in de wetgeving. Sindsdien zijn er ruim zevenhonderd voedingsmiddelen en dranken met een gezondheidsclaim op de markt gekomen. De marktontwikkeling wordt ondersteund door veel meer R&D dan in de VS en Europa. Ook nanofood is de laatste jaren serieus onderzocht. Voor de consument zijn ‘deliciousness’, ‘umami’ en voedingsmiddelen die de slaap bevorderen, veroudering tegengaan, de huid verstevigen en veilig zijn de belangrijkste thema’s.
Inleiding
De Japanse landbouwsector is klein en wordt sterk gesubsidieerd en beschermd. Deze ondersteuning is een gevolg van de behoefte aan zekerheid in de voedselvoorziening, ingegeven door de herinnering aan de voedseltekorten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Sommige gewasopbrengsten behoren tot de hoogste in de wereld. Japan voorziet zelf in zijn behoefte aan rijst, maar wereldwijd is het wel de grootste netto-importeur van voedsel: zestig procent op basis van de calorische waarde, ter waarde van 60 miljard euro. De totale voedingsmiddelen- en drankenmarkt bedraagt ongeveer 425 miljard euro voor 127 miljoen mensen. In de VS is dat 710 miljard euro voor 300 miljoen mensen. Toch ligt de dagelijkse inname per persoon ongeveer duizend kcal lager per persoon dan in de VS. Japanse consumenten geven dus meer uit aan voedsel. Deze hoge uitgaven aan voedsel en voedingsmiddelen zijn het gevolg van hogere prijzen en hogere winstmarges. Japanners zijn bereid om meer geld uit te geven voor kwaliteit, gemak en gevoel van veiligheid.
De omvang van de voedingsmiddelen- en drankendetailhandel bedroeg in 2008 ongeveer 300 miljard euro (1). Marktaandelen zijn: warme dranken (koffie/thee) 8 miljard, alcoholische dranken 35 miljard, softdrinks 40 miljard en verpakte voedingsmiddelen 180 miljard. De rest valt in de categorie “voedingsmiddelen en dranken voor gezondheid en welbevinden”, ongeveer 33 miljard euro. Belangrijke producten in deze categorie zijn “functional foods and drinks”. Dit segment bestaat voor tachtig procent uit versterkte/functionele en voor de rest uit organische en “gezonde” producten en is ongeveer 18 miljard euro groot. Het tweede segment zijn de zogenaamde “nutritionals” met tachtig procent vitamines en dieetsupplementen en verder traditionele kruiden-, afslank-, sportvoedings- en maaltijdvervangende afslankproducten. Tezamen ongeveer 15 miljard euro groot (2).
Uitdagingen voor bedrijven
Op dit moment staan Japanse bedrijven voor een paar grote uitdagingen. De eerste is de vraag, hoe om te gaan met de veranderende eetgewoonten. Door de groeiende welvaart sinds de jaren zeventig streven steeds meer Japanners naar een hogere kwaliteit van leven. Voldoende beweging en gezonde voeding worden dan belangrijker. Aan de andere kant hebben verwesterde eetgewoonten en fastfood in de jaren negentig geleid tot veranderingen in het traditionele ziektebeeld. Het metaboolsyndroom is een groeiend probleem (3). De sterke vergrijzing tenslotte vraagt om een nieuwe verdeling van de voedselvraag. Al deze ontwikkelingen stimuleren de vraag naar gezondere voedingsmiddelen en voedingsmiddelen met preventieve gezondheidseffecten, die de laatste jaren door intensivering van de R&D op de markt zijn gekomen. De overheid is gebaat bij deze groei omdat het ouderen en risicogroepen langer gezond en zelfstandig houdt en daarmee de druk op de zorg- en gezondheidssector vermindert.
Een tweede uitdaging is het onderbouwen van de gezondheidsclaims met wetenschappelijk bewijs. Hoewel de grote Japanse bedrijven veel aan R&D doen en eigen labs hebben voor fundamenteel en toegepast onderzoek, geven de ontwikkelingen soms weinig tijd voor degelijke onderbouwing van de langetermijn-effecten van nieuwe producten.
Figuur 1. FOSHU goedgekeurd label.
Het in de jaren negentig ingevoerde FOSHU-systeem (FOods for Specified Health Use) moet de garantie geven voor de gezondheidsclaims van producenten. FOSHU maakte functional foods tot een speciale categorie in de Japanse voeding, met een erkend effect op de gezondheid. FOSHU-gelabelde producten onderscheiden zich van andere voedingsmiddelen die versterkt zijn met vitamines of mineralen en van dieetsupplementen in pillen of capsules. Dit soort voeding is meer bedoeld als aanvulling op het dagelijks menu.
Vanwege de strenge eisen is de FOSHU-certificering eigenlijk alleen weggelegd voor een selecte groep producten van gerenommeerde bedrijven. Zij beschikken over voldoende marktondersteuning, een goede relatie met onafhankelijke onderzoekers en over de nodige eigen R&D-capaciteiten. Tussen 2006 en 2010 steeg de Japanse FOSHU-markt met bijna 47 procent (4) (zie figuur 1). Voor de overige producten blijven de claims op gezondheidseffecten in een grijs gebied, waardoor de aanbieders toch weer terugvallen op de vertrouwensrelatie met hun consument.
Innovatie (R&D)
Door de sterke ontwikkeling van biotechnologie zijn functional foods de grootste innovaties in de voeding in Japan. Japan heeft altijd een leidende rol gespeeld in de R&D en toepassing van functional foods. De wereldwijde markt voor functional foods kwam in 2010 voor ruim 38 procent voor rekening van Japan – 6,5 miljard euro. De VS volgt met 31 en Europa met 28 procent. De R&D-uitgaven in de voedingsmiddelen- en drankenindustrie liggen in Japan ruim hoger dan die in de VS en Europa. In Japan is dat 1 procent, in de VS 0,45 en in de EU 0,39 procent van industriële omzet (5). Een belangrijk gevolg van deze intensiteit is de groeiende (wereld)markt voor “gezonde” voeding. Deze is groter dan 30 miljard euro en de VS en Japan zijn de belangrijkste spelers.
Net zo als in Europa zijn in Japan vooral voedingsmiddelen die de spijsvertering bevorderen zeer populair. Van de gecertificeerde gezonde voedingsmiddelen voor specifiek gebruik heeft zeventig procent in Japan te maken met digestieve functies. De producten bevatten melkzuurbacteriën, vezels en oligosacchariden. Daarnaast zijn er producten tegen hoge bloeddruk (polypeptiden, glucosiden), een betere mineralenbalans (hemoglobineijzer, caseïnefosfopeptide en calciumcitraatmalaat) en cholesterol-regulerende voedingsmiddelen (sojaboneneiwit en vezels). Sinds 1999 zijn er ongeveer ruim 750 functional foods goedgekeurd (2007). Ruim tachtig procent betreft oligosacchariden, melkzuurbacteriën en vezels. Er zijn ook eiwit- en peptidenproducten voor cholesterolreductie, bloeddrukverlaging en producten gerelateerd aan tandverzorging geregistreerd. De Japanse R&D beweegt zich nu in de richting van hoge functionaliteit en high-tech. Tot dit segment behoren de functionele peptiden en peptiden met een hoge voedingswaarde.
Nanofood
Nanotechnologisch voedingsonderzoek is sinds vijf jaar populair in Japan. In 2002 initieerde het landbouwministerie een vijfjarig project gericht op de ontwikkeling van nanotechnologie en materialen voor innovatief gebruik van biologische functies. De zes onderdelen van het project ontwikkelden onder andere nanodeeltjes voor geneesmiddelafgifte, functionele biomaterialen voor de beïnvloeding van de moleculaire oriëntatie, microbioreactoren en analyse op nanoschaal. De resultaten waren veelbelovend, zodat food nanotechnology een prioriteit werd in het nu afgeronde derde “vijfjarenplan voor wetenschap en technologie”. De belangrijkste mijlpalen van dit programma, die in 2005 voor de periode 2010 tot 2020 werden uitgezet, waren: nanosensing-technologie voor het opsporen van zeer kleine hoeveelheden van stoffen in voedingsmiddelen, het analyseren en benutten van die kleine hoeveelheden, inzicht in fysisch en fysiologisch gedrag van nanodeeltjes in voeding, technologie voor het inbrengen van functionele componenten zonder de eetbaarheid van voedsel aan te tasten, ontwikkeling van voeding met een nieuwe textuur, smaak of sterk toegenomen bio-beschikbaarheid van functionele componenten en de ontwikkeling van nano-gestructureerde systemen voor het bewaren van voedingsingrediënten voor een langere periode (zie artikel Kikuo Hayakawa voor meer details).
Het National Food Research Institute (NFRI) in Tsukuba heeft de afgelopen jaren daarin het voortouw genomen. In het middellange termijnplan staan de functionele eigenschappen van voeding, innovatieve technologieën voor distributie en processing van voedsel, voedselveiligheid en biomassa-conversie centraal. Ook in het nieuwe onderzoeksplan (2011-2015) komen deze onderwerpen terug. Onder NARO valt een hele serie onderzoeksinstituten op gebied van landbouw, veeteelt en bio-georiënteerde technologieën.
Populaire voedingsthema’s
In reactie op de Japanse consument werken bedrijven en academische instellingen op het ogenblik aan een aantal innovatieve voedingsthema’s (6). In Japan worden functionele voedingsingrediënten niet alleen voor de gezondheid ontwikkeld, maar ook voor ‘deliciousness’. Deze term verenigt de sensatie van smaak, reuk en vormgeving van voedsel. Het gaat hier om meer dan het geluksgevoel dat voedsel teweegbrengt. In Japan is men op zoek naar de achterliggende wetenschap. Dit fenomeen wordt bekeken vanuit de fysiologie van de smaaksensatie, hersenwetenschappen en de natuurkundige eigenschappen van voedsel (7).
‘Umami’ zijn ingrediënten voor (kunstmatige) kruidenmengsels. Zout, specerijen, azijn, sojasauzen, miso en groene kruiden vormen hier de hoofdmoot. Een typisch Japanse ontwikkeling is het commerciële smaaktestsysteem, een apparaat dat sinds kort ook buiten Japan wordt verkocht. Het systeem maakt gebruik van multi-kanaaltechnologie en van kunstmatige lipiden-membraansensoren. In feite simuleert het systeem de menselijke smaakpapillen en presenteert het een smaaksensatie in de vorm van getallen (8) (zie figuur 2).
Figuur 2. Smaaktestsysteem van Intelligent Sensor Technologies, Inc. (Bron: IST).
Een derde thema is cosmetica en voeding voor schoonheid. Hoe voeding kan bijdragen aan uiterlijke schoonheid kunnen bedrijven als Shiseido en Meiji haarfijn uitleggen. Collageen, het eiwit dat aangetroffen wordt in onze huid en botten, is nuttig voor het stevig houden van de huid. In huidverzorgingsproducten wordt doorgaans collageen aangetroffen. In maart dit jaar introduceerde het bedrijf Meiji, dat marktleider is in collageenpoeders, nieuwe versies van zijn dranken in de serie Amino Collagen. Deze 50 ml. drankjes bevatten een dagelijkse dosis van vijf gram collageen plus vitamine C. Ze smaken nu naar cassis. Shiseido bracht tezelfdertijd de Collagen N serie op de markt. Dit zijn 50 ml. drankjes met twaalf ingrediënten, waaronder hyaluronzuur (tegen artrose), ceramide, vitamine C en yuzu citrusextract. Ook deze drankjes zijn volgens opgave goed voor de huid (zie artikel Mihoko Stroeks-Ishii).
Weer een ander thema vormen anti-verouderingsproducten. Behalve collageen en hyaluronzuur gaat het hier ook om andere ingrediënten die het menselijk bewegingsapparaat op gang houden, zoals glucosamine en chondroïtinesulfaat.
Figuur 3. PharmaGABA™ geproduceerd door Pharma Foods Internatioanl Co. Ltd.
Functional foods voor een goede slaap zijn ook een belangrijk thema. Vijftig jaar geleden ontdekten Japanners het aminozuur L-theanine in theebladeren. Dit zuur heeft een rustgevende werking. Het Japanse National Institute of Mental Health (NIMH) deed in 2005 onderzoek naar het effect ervan op slaap en vond dat de kwaliteit sterk toenam en mensen uitgeruster wakker werden. Sindsdien is een product als GABA (gamma aminoboterzuur) populair in Japan. Het wordt gebruikt als supplement, functional food en een toevoeging aan drankjes (zie figuur 3).
Tot slot is het thema voedselveiligheid. Hoewel Japan sinds de kernramp een nieuw probleem heeft met voedselveiligheid, gaat de belangstelling doorgaans uit naar inspectietechnologieën voor anti-allergenen, anti-norovirus, landbouwchemicaliën, micotoxine, naar micro-organismen-inspectie, nieuwe sanitatiesystemen en naar zaken zoals traceerbaarheid en andere technologieën die de voedselveiligheid kunnen garanderen.
Conclusie
Hoewel de Japanse economie volwassen is en niet meer zo sterk groeit als voorheen, vormt het land een uitdagend voorbeeld en een interessante markt. Japan heeft met acht keer zo veel inwoners als Nederland een grote afzetmarkt, een hoog welvaartsniveau en een trendgevoelige consument met interesse voor buitenlandse producten. Japanse consumenten zijn early adopters van nieuwe producten. De innovatieve industrie speelt daar met hoogwaardige technologie op in. Er is een gebrek aan eigen grondstoffen voor voeding, maar er is wel een geperfectioneerd distributiesysteem. Japan is op het gebied van voeding geavanceerd en competitief.
Bronnen
1. JETRO, Overview Food Market Japan 2008: http://www.jetro.go.jp/en/invest/reports/.
2. Zie voor andere statistieken: http://www.ats.agr.gc.da/asi/5593-eng.htm en http://tinyurl.com/3zevxtx .
3. Metabool Syndroom is een aandoening die bestaat uit een groep risicofactoren voor het ontstaan van hart- en vaatziekten. Dit zijn abdominale obesitas (grote middelomvang), hypertensie, hyperglycemie, verhoogde triglyceriden en verlaagd HDL-cholesterol.
4. The future of physiologically beneficial foods (Leatherhead Food Research), The prepared food network, August 2011: http://www.preparedfoods.com/articles/the-future-of-physiologically-beneficial-foods.
5. The competitiveness of the EU food and drink industry 2009: http://tinyurl.com/3srts48 en Briefing paper: Economic impact assessment of the way in which the EU novel food regulatory approval procedures affect the EU food sector: http://tinyurl.com/4yhzube .
6. IFIA Japan 2011 (International Food Ingredients & Additives Exhibition and Conference) en de HFE Japan 2011 (Health Food Exposition & Conference), May 18-20, 2011 @Tokyo Big Sight: Show Report: www.ifiajapan.com/2011/en/result/index.html.
7. In het wetenschaps en technologiemuseum Miraikan in Tokio wordt uitvoerig aandacht besteed aan deliciousness; http://www.miraikan.jst.go.jp/en/sp/food/exhibition/menu1.html.
8. Intelligent Sensor Technology, Inc.: http://www.insent.co.jp/en/index.html.
